ავტორი: სანდრო მაისურაძე

ხელმძღვანელი: პროფესორი კახაბერ ჯაყელი

შესავალი

როდესაც გვესმის შემდეგი სიტყვები – ქართული ლუდი, მაშინვე კომპანია „ზედაზენი“ გვახსენდება. ის, რომ ზედაზენი საქართველოში ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ლუდია ფაქტია. მაგრამ შეიძლება ნებისმიერ რაციონალურად მოაზროვნეს გაუჩნდეს კითხვა, როგორ მიაღწია,, ქართული ლუდის კომპანია“-მ ამ დონეს, რადგან ალბათ დამეთანხმებით, რომ რთულია ქართული ლუდის ბაზარზე პირველობის დაკავება. დიახ, თქვენ არ მოგესმათ, ზედაზენმა შეძლო და მხოლოდ 9 წელიწადში დაიკავა ქართული ლუდის ბაზარზე ბაზრის წილის ყველაზე დიდი ნაწილი. რა თქმა უნდა ნებისმიერი კრიტიკოსი აქ შემომედავება და იტყვის, რომ ჩემი სიტყვები არაფერს ნიშნავს. ასეთ ადამიანებს გეთანხმებით, რადგან ჩემი აზრითაც, სიტყვები ჰაერში კი არ უნდა გავისროლოთ არამედ არგუმენტებზე და ფაქტებზე დაყრდნობით უნდა ვისაუბროთ, ანუ ვიაზროვნოთ რაციონალურად. სწორედ ამიტომ ნება მომეცით წარმოგიდგინოთ კომპანია ზედაზენის ისტორია დასაწყისიდან დღემდე და ამავდროულად დეტერმინიზმით ანუ მიზეზ-შედეგობრივად ავხსნა და მოვახდინო ახსნილის ექსპოზიცია რას და როგორ მიაღწია ამ მართლაც, რომ საქართველოსთვის საამაყო კომპანიამ.

კომპანია „ზედაზენის ისტორია“ და პირადი გამოცდილება

ქართული კაპიტალით შექმნილმა სს „ქართული ლუდის კომპანია”-მ ლუდსახარში „ზედაზენი”-ს მშენებლობა დაიწყო 2011 წლის მაისში. მშენებლობისათვის ადგილი ზედაზენის მთის ძირას, სოფელ საგურამოს შესასვლელთან აირჩიეს. გადამწყვეტი როლი ადგილის შერჩევაში ითამაშა უნიკალურმა წყალმა, რომელიც იქ მოიპოვება. როგორც თავად „ქართული ლუდის კომპანია“ ამბობს, ზედაზენის მთა ქმნის ბუნებრივ სისტემას, რომელიც არამარტო ფილტრავს და აზავებს წყალს საჭირო მინერალებით, არამედ ასევე მუხტავს მას საოცარი ენერგეტიკით. ასე რომ, პროდუქციაც რომელიც ამ წყალზე მზადდება უნიკალური თვისებებით გამოირჩევა.

მშენებლობის დაწყებიდან 7 თვეში, ცარიელ ადგილზე თანამედროვე ტიპის ლუდის ქარხანა აღიმართა. მშენებლობასა და უთანამედროვესი აღჭურვილობის მონტაჟს ადგილობრივ მუშახელთან ერთად ჩეხი, გერმანელი, ფრანგი, ავსტრიელი, თურქი, პოლონელი, სლოვენიელი და უკრაინელი სპეციალისტები აწარმოებდნენ. საწარმოო ციკლის ყველა უბანი აღიჭურვა ტექნიკით, რომელიც ფაქტობრივად ბოლო სიტყვაა თანამედროვე კვების მრეწველობაში.

2012 წლის დასაწყისში ლუდსახარში მზად იყო საცდელი ხარშვების განხორციელებისათვის. 2012 წლის 2 აპრილს მოხდა ლუდსახარში „ზედაზენი”-ს საზეიმო გახსნა და დაიწყო მისი პროდუქციის საქართველოს მასშტაბით რეალიზაცია. იმ წლის აპრილის 25 რიცხვში მოხდა „ზედაზენი”-ს პროდუქციის პირველი საექსპორტო გადატვირთვაც. ლუდის ახალი ერა ქართულ ბაზარზე დაიწყო. აღსანიშნავია, რომ „ზედაზენის“ ქარხანა ჩეხურმა კომპანიამ ZVU POTEZ-მა დააპროექტა. მის მშენებლობაში 70 მლნ ლარის ინვესტიცია ჩაიდო, რაც საკმაოდ მოცულობითია ქართული კაპიტალისთვის. ამჟამად წარმოებაში 700 ადამიანია დასაქმებული. (“ზედაზენი”, 2018).

სანამ ზედაზენის მარკეტინგულ სტრატეგიაზე გადავალ მინდა პირადი გამოცდილება გაგიზიაროთ ამ ბრენდთან დაკავშირებით. პირადად მე ბავშვობიდან ხშირად დავდივარ საზღვარგარეთ, სადაც უამრავი სახეობის ლუდს ვსინჯავდი და მათით ჰედონისტურად ვიღებდი სიამოვნებას. პირდაპირ ვიტყვი, რომ გერმანიასა და ჩეხეთში ყოფნისას ლუდი ჩემი სამომხმარებლო კალათის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კომპონენტი გახდა. ქართულ ლუდებზე ინფორმირებული ვიყავი მხოლოდ იმით, რომ ისინი უტილისტური ქცევის მქონე მომხმარებლებისთვის იქმნებოდა, შესაბამისად რადგანაც მე ჰედონისტი ვარ არასდროს გამჩენია სურვილი ქართული ლუდის დალევის, თუმცა ყველაფერი შეიცვალა, როდესაც ზედაზენის ლუდზე დეტალური ინფორმაცია გავიგე და დამიჯერეთ ეს წელს მოხდა, მაშინ როცა ამ კომპანიას 60 გვერდიანი ნაშრომი მიუძღვენი მარკეტინგულ სტრატეგიაზე. როდესაც ნაშრომი დავასრულე და წარვადგინე, ამან ჩემში რაღაც შეცვალა. ვიფიქრე მე ხომ ამ კომპანიას ამხელა შრომა და უძილო ღამეები შევალიე, თანაც ქართველი ვარ, რატომ არ უნდა გავსინჯო ლუდი, რომელსაც ქართველები სიამაყით მოიხსენიებენ. გასინჯვის შემდეგ ჩემმა მეგობრებმა(რომლებიც ასევე არ იყვნენ ქართული ლუდის მომხმარებლები) კითხვა დამისვეს – მოგწონს? ამ დროს ჩემი პასუხი კი ასეთი იყო – აბა რა! ამის შემდეგ მივხვდი რატომ აქვს ამ კომპანიას მსგავსი სლოგანი. შეიძლება გაიფიქროთ, რომ რადგანაც პირადად მე მომწონს ეს ლუდი, ჩემი მსჯელობა არაობიექტურობაზე დაფუძნებული და მიკერძოებული იქნება. მიუხედავად იმისა, რომ პრაგმატისტი ვარ და ვაღიარებ სუბიექტურ-იდეალისტურ ფილოსოფიურ მოძღვრებას, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ფაქტების შეცვლა შემიძლია. ხოლო ჩემზე კარგად მოგეხსენებათ, რომ არგუმენტები მაშინაა ფუნდამენტური, როცა ისინი ფაქტებზეა დამყარებული.

კომპანია „ზედაზენის“ მარკეტინგული სტრატეგია

როგორც შესავალში აღვნიშნე ქართული ლუდის კომპანია ლუდის ქართულ ბაზარზე უპირობოდ ლიდერობს, ახლა კი დეტალურად წარმოგინდენთ არგუმენტებს, რათა დარწმუნდეთ ჩემი სიტყვების ავთენტურობაში. ბიზნეს მედიის მიერ ქართული ლუდის კომპანიასთან დაკავშრებით გამოქვეყნდა სტატია 2020 წლის 20 აგვისტოს. მგონი სათაურიდანაც ჩანს თუ რაზეა საუბარი: „ლუდის ინდუსტრიიდან მედიაში გაშუქებული სიახლეების მიხედვით სს “ქართული ლუდის კომპანია” ლიდერობს“ (georgia, 2020). სტატიაში აღნიშნულია, რომ „აიფიემ მარკეტ ინტელიჯენს კაუკასუსის“ ლუდის ბაზრის მედია სტატისტიკის მიხედვით, ქართული ლუდის ინდუსტრიის მედია აქტივობების 52% “ქართული ლუდის კომპანიაზე“ მოდის, მისი მედია აქტივობის წილი 33% იყო 2019 წელს. თუმცა ყველაზე საინტერესო, რაც ამ სტატიაში, გამოიცა არის ლუდის კომპანიების საბაზრო წილი ლუდის ბაზარზე. ამას სურათზე გიჩვენებთ.

ფოტო 1 ლუდის კომპანიების წილი საქართველოს ლუდის ბაზარზე

ახლა კი ნება მომეცით უფრო კაზუალურად განგიმარტოთ ბაზრის მდგომარეობა. როდესაც ეს მონაცემები ვნახე შოკში ჩავვარდი. ლუდი ჰეინეკენი და ლუდი Efes-ი ჩემი და არა მხოლოდ ჩემი, არამედ ჩემი სამეგობროს ფავორიტ ლუდებს წარმოადგენს. აქ კი ლუდი ჰეინეკენი მეოთხე ადგილზეა, ხოლო Efes-ი საერთოდ არაა მოხსენიებული. არ ვიცოდი რას შეიძლება მიმეწერა ეს ფაქტი, ქართულ მენტალიტეტს, პატრიოტულად საკუთარი ქვეყნის ღირსშესანიშნაობების სიყვარულს, ზედაზენის სწორ მარკეტინგს, მიზნობრივ ფასწარმოქმნას თუ სხვა რამეს, მაგრამ ახლა უკვე ვიცი. ფაქტი აშკარად ფაქტად რჩება, ზედაზენი ქართული ლუდის ბაზარზე უდავოდ პირველია მომხმარებელთა რაოდენობით. რაც იმას ნიშნავს, რომ მისი საბაზრო წილიც დიდია.

ფოტო 2 პოზიტიურ გამოკითხულთა პროცენტული რაოდენობა

ეს ფოტოც ამავე სტატიაში იყო გამოქვეყნებული, რომელიც აჩვენებს პოზიტიურ გამოკითხულთა პროცენტულ რაოდენობას. რას ნიშნავს ეს? ამას მე განგიმარტავთ. გამოკითხულთა 84%-ს პოზიტიური დამოკიდებულება აქვს „ზედაზენის“ კომპანიის მიმართ. რასაც ვერ ვიტყვით მის ერთ-ერთ კონკურენტზე- ნატახტარზე, რომლის მიმართ მხოლოდ 38%-ია დადებითად განწყობილი. პოზიტიური მომხმარებელი პირდაპირ აღნიშნავს ბაზრის ზრდის კოეფიციენტის სიდიდეს. ახლა კი დავფიქრდეთ და მოცემულ ინფორმაციას სისტემური მიდგომით შევხედოთ, ინფორმაცია შევაერთოთ და დედუქციური მეთოდით მივიდეთ საბოლოო შედეგამდე. კომპანიას გააჩნია უკვე დიდი საბაზრო წილი ქართული ლუდის ბაზარზე. ასევე კომპანიას აქვს ბაზრის ზრდის კოეფიციენტი მაღალი, რადგან მის მიმართ საკმაოდ ბევრი ადამიანია პოზიტიურად განწყობილი, კმაყოფილი მომხმარებელი კი ბაზარზე კომპანიის განვითარების პირდაპირი ნიშანია. რას ნიშნავს ეს? ეს ნიშნავს, რომ კომპანია ზედაზენი ვარსკვლავია.

ფოტო 3 ბაზრის წილის მატრიცა

იმისთვის, რომ კომპანია ზედაზენის უნიკალური მარკეტინგი სრულად წარმოვაჩინო, თქვენც უფრო მეტად დაგაინტერესოთ და ბრენდიც უფრო შეგაყვაროთ, ბაზრის წილის მატრიცით ნამდვილად არ შევჩერდები. რადგანაც ზედაზენის ნაწარმი არ შეიძლება მსხვილ შენაძენად ჩაითვალოს, შესაბამისად მისი მომხმარებლების შემეცნებითი დისონანსის ანალიზი გადავწყვიტე არ გამეკეთებინა. მაგრამ გადავწყვიტე ბაზრის წილის მატრიცასთან ერთად შევხებოდი პროდუქტ/ბაზრის ექსპანსიას. თუ ქართული ლუდის კომპანიას პროდუქტ/ბაზრის ექსპანსიით შევხედავთ, ადვილი მისახვედრია, რომ ის ცდილობს ბაზრის განვითარებასა და ისწრაფვის ახალი ბაზრისკენ. ახლა კი მივყვები დედუქციურად და გამოვიყვან ჩემი სიტყვების ზუსტ ახსნას. ვინც ოდნავ მაინც იცის ზედაზენის ისტორია, კარგად ეცოდინება, რომ „ქართული ლუდის კომპანია“ ნამდვილად ცდილობდა დივერსიფიკაციას, სწორედ ამიტომ აქვთ მათ დღესდღეობით პროდუქტების მრავალფეროვნება, მათ აქვთ ლუდები, ცივი ჩაი, ნატურალური წვენები, ლიმონათების დიდი არჩევანი, კოლა და ენერგეტიკული სასმელებიც კი. მაგრამ როდესაც ეს გააკეთეს ისინი მუდმივ დივერსიფიკაციას არ მიჰყოლიან, მათ დაიწყეს ექსპორტზე ორიენტირებული მუშაობა იმ უკვე დივერსიფიცირებული არსებული პროდუქტებით, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ ბაზრის განვითარება წამოიწყეს, რათა შეძლონ და მეტი პროდუქტი გაიტანონ ექსპორტზე, დიდი რაოდენობით პროდუქტის ექსპორტზე გატანა კი თავისთავად კიდევ ერთხელ მეტყველებს კომპანიის წარმატებაზე.

აუცილებელია ერთად განვსაზღვროთ რა არის ასეთი წარმატებული კომპანიის ფასეულობათა განაცხადი?შეგახსენებთ, რომ ფასეულობათა განაცხადი ძალიან მნიშვნელოვანია კომპანიისთვის, რადგან სწორედ მისი წყალობით ახერხებს კომპანია მიზნობრივ ფასწარმოქმნას. ჩემი სუბიექტური აზრით, რადგანაც ჰეინეკენის, Efes-ის ან Estrella-ს ლუდები გვთავაზობენ ფასეულობათა განაცხადს მეტი-მეტით, ლოგიკაზე დაყრდნობით შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ზედაზენის ფასეულობათა განაცხადია მეტი-იმავეთი. რადგან კომპანია ზედაზენი დაბალ ფასად შესატყვის ხარისხს გვთავაზობს. აღსანიშნავია, რომ „ზედაზენს“ არ აქვს „ჰეინეკენივით“ 157 წლიანი გამოცდილება და სახელი საერთაშორისო მაშტაბით(რაც მისი ფასის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი), თუმცა მისი პროდუქცია ნამდვილად ხარისხიანია და ისხმება ევროპული სტანდარტებით.

მარკეტინგულ სტრატეგიაზე საუბარი ალბათ შეუძლებელია კომპანიის პროდუქტების პოზიციონირების გარეშე. იმისთვის, რომ პროდუქტის პოზიციონირება დავადგინოთ, აუცილებელია მომხმარებელთა სეგმენტს შევეხოთ. აღსანიშნავია, რომ ზედაზენის მომხმარებლები უტილისტური ქცევით ყიდულობენ ზედაზენის პროდუქტს. რა თქმა უნდა არც ამას ვამბობ დასაბუთების გარეშე. მოდით ერთად გავყვეთ და აქსიომატური მეთოდით ჯერ დავადგინოთ ის თუ რატომ ხასიათდება ზედაზენის მომხმარებელი უტილისტური ქცევით, შემდეგ კი დავადგინოთ ამ პროდუქტის პოზიციონირება. ენგელის კანონის თანახმად ადამიანის დანახარჯები პროდუქტზე მისი შემოსავლის ზრდასთან ერთად იზრდება. რატომ მოვიყვანე ამ სიტუაციაში ენგელის კანონი? მოდით ამის გასაგებად შევადაროთ ერთ-ერთი პრემიუმ ხარისხის ლუდის, ჰეინეკენის ფასი ზედაზენის ფასს. დამტკიცებაც არ სჭირდება იმას, რომ ჰეინეკენის ფასი საგრძნობლად მაღალია(რაც ლოგიკურია), ახლა კი დავფიქრდეთ როგორია ზედაზენის მყიდველის კაპიტალი, რა დონეზეა ასული მათი მატერიალური ცხოვრება და ასე შემდეგ. საქართველოში კატასტროპული მდგომარეობაა. ლარის დევალვაციას თან სდევს ინფლაცია, რაც გარკვეულწილად საჭიროებს კომპანიების მხრიდან დანახარჯების შემცირებას და ამ დანახარჯების შემცირებაში დასაქმებული შრომითი რესურსი ეხვევა ძალაუნებურად. შედეგად ვიღებთ სტრუქტურულ და ციკლურ უმუშევრობას. მაგრამ არ გეგონოთ, რომ დასაქმებული ხალხია ბედნიერი. საქსტატის მონაცემებით საშუალო თვიური შემოსავალი 2020 წელს 1227 ლარი იყო. რაც საერთოდ არაა საკმარისი დღევანდელი ეკონომიკური მდგომარეობით.  (სამსახური, 2021)

ფოტო 4 საქსტატი – საშუალო თვიური შემოსავალი

ახლა კი დავუბრუნდეთ ენგელის კანონს. ჩვენს მიერ მაგალითისთვის აღებული ჰეინეკენი, როგორც ზემოთ, აღვნიშნე მაღალი ხარისხის და საუცხოო გემოს მქონე ლუდია. ანუ მისი მომხმარებელი მის შესყიდვას მეტწილად ჰედონისტური ქცევით ახდენს. ახლა კი დავფიქრდეთ ამ შემოსავლის მქონე საქართველოს მოქალაქეების დიდი ნაწილი როგორი ქცევით შეარჩევს ლუდს? რა თქმა უნდა უტილისტური ქცევით. მაგრამ ენგელის კანონის თანახმად, ქართველების საშუალო შემოსავალი მაღალი რომ ყოფილიყო ისინი ლუდს ჰედონისტურად შეარჩევდნენ და შესაძლოა სხვა ლუდზეც გადასულიყვნენ, რადგან შედარებითობის პრინციპით ზედაზენი ნამდვილად სასიამოვნოდ დასალევი ლუდია(პირადი გამოცდილებიდან ვამბობ), თუმცა რომ არ დავარღვიო ობიექტურობაც, ჰეინეკენი შედარებით მაღალი ხარისხით გამოიჩევა და მას ჰედონისტური ქცევით ყიდულობენ(იგივეს თქმა არის შესაძლებელი ზედაზენის RC cole-ზე კოკაკოლასთან მიმართებაში). ჩვენ ეტაპობრივად დავამტკიცეთ რატომ ირჩევს ზედაზენის მომხმარებელი მის პროდუქტებს უტილისტურად. ახლა კი გავყვეთ ზემოთ დაწყებულ მსჯელობას და ვნახოთ რა კავშირი აქვს უტილისტურად არჩევას პოზიციონირებასთან. უტილისტური ქცევით პროდუქტის ყიდვა მეტწილად იმითაა განპირობებული, რომ მას გააჩნია ფუნქციონირების მახასიათებელი, შესაბამისად ფუფუნების მახასიათებლიან პროდუქტს მომხმარებლები ჰედონისტური ქცევით იძენენ. მაგრამ, რადგანაც ზედაზენის მომხმარებლები მის პროდუქტს უტილისტურად ყიდულობენ, ფუნდამენტურად შეგვიძლია ჩვენი მსჯელობა პოზიციონირებასთან დაკავშირებით ფინალისკენ წავიყვანოთ და დავასკვნათ, რომ ამ კომპანიის პროდუქცია პოზიციონირების რუკაზე ფუნქციონირებისკენაა გადახრილი.

კომპანია ზედაზენის ციფრული მარკეტინგის უპირატესობები

კომპანიის მარკეტინგზე საუბარს ვერ გავექცევით ციფრულ მარკეტინგზე საუბრის გარეშე. გარდა იმისა, რომ კომპანია „ზედაზენი“ ყოველთვის გვახსენებს თავს კრეატიული რეკლამებით მინდა უფრო დეტალურად მის ვებ-გვერდს შევეხო. გადავიდეთ ზედაზენის ვებ-გვერდის უპირატესობაზე. აქვე აღვნიშნავ, რომ მე ბავშვობიდან გეიმერი[1] ვარ და დიზაინის შეფასება დეტალურად მაქვს შესწავლილი. ამიტომ „ქართული ლუდის კომპანიის“ დიზაინის შეფასება საერთოდ არ გამჭირვებია. პირველი უპირატესობა, რაც საიტზე შესვლისთანავე შევამჩნიე არის ის, რომ ვებ-საირტს გააჩნია ადაპტური დიზაინი, ვინც ამ სფეროში ვერ ერკვევით განგიმარტავთ, რომ ადაპტური დიზაინი არის ვებ-საიტების დიზაინის ერთ-ერთი მიდგომა, რომელიც საშუალებას აძლევს ე. წ დიზაინსა და კოდს, რომ შეესაბამებოდეს სხვადასხვა მოწყობილობების(ანუ device-ების) ეკრანის ზომას. ადაპტური დიზანის წყალობით ზედაზენის საიტს ნებისმიერ მოწყობილობასთან აქვს ოპტიმალური ხილვადობა, რაც მაქსიმალურად გამორიცხავს საიტის გაუმართაობებს. მეორე უპირატესობა, რაც ამ საიტს ვუპოვე იყო ის, რომ ის აკმაყოფილებს დიზაინის კონცეფციას(ანუ მისი დიზაინი კრეატიულია). ასევე ძალიან მაღალ დონეზეა შესრულებული ვებ-დიზაინის ტექნიკური მხარე, ანუ თანხვედრაშია ერთმანეთთან საიტის შიდა გვერდების გრაფიკული შაბლონები. რადგანაც დღეს ვერ შევხდებით საიტს, რომელსაც არ გააჩნია მართვის სისტემასათან ინტეგრაცია, ამიტომ ეს უპირატესობად არ ჩამითვლია, თუმცა აღსანიშნავია, რომ ესეც აქვს. ვინც არ იცის რა არის სისტემასთან ინტეგრაცია გეტყვით, რომ ეს არის მრავალმხრივი სტრუქტურის, დიდი მოცულობის ინფორმაცის, დახვეწილი დიზაინის და მარტივი მრავალფუნქციურობის მართვის ერთიანობა საიტში(ანუ თანამედროვე საიტს ყველა აქ ჩამოთვლილი უნდა გააჩნდეს რომ სრულყოფილ საიტად ჩაითვალოს). ძალიან მომეწონა ე. წ საიტის წინწაწევა, რადგან როგორც კი მისი Google-ის საძიებო სისტემაში მისი ძებნა დავიწყე, მაშინვე უმარტივესად იპოვა ჩემმა მოწყობილობამ. ბოლო უპირატესობა რაც „ზედაზენის“ ვებგვერდს გააჩნია არის ის, რომ მისი დიზაინი უშუალოდ დაკავშირებულია მის კონტენტთან ანუ სასმელებთან. რა შემიძლია საბოლოო ჯამში ვთქვა ზედაზენის ვებგვერდზე? მე ჩემი კომპეტენციიდან გამომდინარე მას 10/10 შეფასებას ვუწერ.

კომპანია „ზედაზენის“ პროდუქციის ექსპორტირება

„ზედაზენის“ კომპანია ყოველთვის აფართოვებდა ბაზარს და გაჰქონდა თავისი ნაწარმი ექსპორტზე. როგორც „ ქართული ლუდის კომპანიის“ სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარემ, ცეზარ ჩოჩელმა „Forbes Talks“-ში სტუმრობისას განაცხადა ახალი ბაზრების დამატებამ ექსპორტი 50%-60%-ით გაზარდა. ასევე მან აღნიშნა, რომ „ზედაზენის“ ექსპორტი იმიტომ გაიზარდა, რომ თვითონ ბაზარი გაიზარდა, რადგან მათ 2019 წლის ბოლოს ახალი ბაზრების ათვისება დაიწყეს. ცეზარ ჩოჩელის წინასწარმეტყველებით ექსპორტი 2-ჯერ გაიზრდებოდა, რომ არა covid-19-ის პანდემია. აღსანიშნავია, რომ ზედაზენი ლუდს ევროპის ქვეყნებში, ასევე შუა აზიაში და რუსეთშიც გზავნის.  (მღებრიშვილი, 2020)

ლოგიკურია, თუ ფირმა გავლენიანი, მიზანდასახული, მსხვილი კაპიტალის და ხარისხიანი პროდუქტის მქონე არ არის ის ვერ გაიტანს საკუთარ პროდუქტს ექსპორტზე. თუმცა, რადგანაც ეს „ქართული ლუდის კომპანიამ“ მოახერხა, მას ფიზიკურად ვერ ვუწოდებთ სუსტ ან მარკეტინგულად გაუმართავ ფირმას, პირიქით, ჩემი აზრით, ის დიდ ქებას იმსახურებს, რადგან ფირმა, რომელშიც 70 მილიონი ევროა ინვესტირებული საკმაოდ დიდ როლს თამაშობს ქვეყნის სავაჭრო ბალანსში( მიუხედავად იმისა რომ ბალანსი მაინც უარყოფითია, ანუ იმპორტი ექსპორტს მკვეთრად აღემატება). ახლა კი მოვიდა დრო ვისაუბროთ კომპანიისთვის ძალიან საჭირო თემაზე, მაკრო გარემოზე.

კომპანია ზედაზენის მაკრო-გარემო

ალბათ დამეთანხმებით, რომ მიკრო-გარემოს შეფასების მსგავსად რთულია მაკრო გარემოს შეფასებაც. ძალიან ბევრი ფაქტორი უნდა გავითვალისწინოთ და ამავდროულად აუცილებელია ერთმანეთში არ ავურიოთ. რადგანაც შესაძლოა მაკრო-გარემოს ჩემი შეფასებისას გარკვეულ პრობლემებს შევჩეხებოდი, მივიღე ფუნდამენტური გადაწყვეტილება, რომ მაკრო-გარემოს ანალიზი ე. წ   PESTEL-ანალიზით მომეხდინა. PESTEL-ანალიზი არის მაკრო-გარემოს შესწავლის ერთ-ერთი ყველაზე ოპტიმალური ანალიზი, რომელიც მოიცავს პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური, ტექნოლოგიური, სამართლებრივი და გარემო კუთხით მაკრო-გარემოს განხილვას. რადგანაც PESTEL-ანალიზის დეფინიცია უკვე გასაგებია, ახლა უშუალოდ ანალიზზე გადავალ.

ფოტო 5 PESTEL ANALYSIS

პოლიტიკური ფაქტორები – ზოგადად ყველაფერი შედარებითია. ყველას კარგად ახსოვს საქართველოს წინა მთავრობის მიერ მეწარმეთა და ბიზნესმენთა დატერორების ფაქტები. რა თქმა უნდა ეს დღესდღეობით აღარ ხდება, რაც შესაძლოა პროგრესად ჩაითვალოს. ასევე აღსანიშნავია, რომ საქართველოში საშემოსავლო გადასახადი ფიქსირებული 20%-ია. ანუ არც პროგრესულია და არც რეგრესული. ეს საკმაოდ კარგია, რადგან ბევრ უცხოურ ქვეყანაში არსებობს პროგრესული გადასახადი, რომლის გამოც იქ ბიზნესის დაწყება და განვითარება საკმაოდ ჭირს( მიუხედავად იმისა, რომ ამით ბიუჯეტი ივსება). თუმცა საბედნიეროდ საქართველოში ზედაზენს ეს პრობლემა არ აქვს. მოგების გადასახადი კი მაქსიმუმ 15%-ია.

ეკონომიკური ფაქტორები – რა თქმა უნდა ამ საკითხში ისე კარგად არ არის საქმე, როგორც ეს პოლიტიკური ფაქტორების შემთხვევაში იყო. საქართველო ეკონომიკურად საკმაოდ დასუსტებული ქვეყანაა და ის ჯერ კიდევ განვითარებადი ქვეყნების სიაში გადის. ინფლაცია, ციკლური და სტრუქტურული უმუშევრობა, ვალუტის დევალვაცია, ეკონომიკური ზრდის დაბალი ტემპი, მშპ-ს სიმცირე, უარყოფითი სავაჭრო ბალანსი, საგარეო ვალები, მწარმოებლურობის დაბალი დონე და ა. შ. ეს ყველაფერი არა მხოლოდ ხალხზე მოქმედებს უარყოფითად, არამედ ბიზნესსაც სერიოზულ ზიანს აყენებს (აქვე ვახსენებ, რომ ზემოთ აღნიშნულებში მთავრობას არ ვადანაშაულებ).

სოციალური ფაქტორები – სოციალურ ფაქტორებში ლოგიკურია, რომ კომპანიის მომხმარებელთა სეგმენტირება იგულისხმება. გეოგრაფიული სეგმენტირებით, კომპანიის მთავარ მარკეტინგულ სამიზნეს ქართველები წარმოადგენენ, ამაზე მისი სახელი-“ზედაზენი“-ც მეტყველებს, რომლის გაგონებაზეც მაშინვე ზედაზენის მონასტერი გვახსენდება. მაგრამ, რადგანაც ზედაზენმა პროდუქტი ექსპორტზეც გაიტანა, თამამად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მის არაპირდაპირ სამიზნეებს უცხოელებიც წარმოადგენენ. დემოგრაფიულად ისევ და ისევ სახელიდან გამომდინარე პროდუქტი მართლმადიდებლებზეა გათვლილი. რაც შეეხება სეგმენტაციას შემოსავლის მიხედვით. იქიდან გამომდინარე, რომ ლუდი იაფიან ალკოჰოლურ სასმელებში გადის, თანაც „ზედაზენი“ პრემიუმ ხარისხის ლუდებზე იაფია, ფუნდამენტურად შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მათი პროდუქტი გათვლილია საშუალო შემოსავლის მქონე პირებისთვის, რადგან საქართველოში შემოსულია პრემიუმ ხარისხის ლუდებიც, რომლებიც სავარაუდოდ უფრო მაღალი შემოსავლის მქონე მომხმარებლებისთვის ან უშუალოდ კონკრეტული კომპანიების ფანებისთვისაა გათვლილი.

ახლა კი გადავიდეთ ფსიქოგრაფიულ სეგმენტაციაზე. რა თქმა უნდა, რადგანაც შემოსავლის მიხედვით სეგმენტირებასა და ფსიქოგრაფიულ სეგმენტირებას შორის არის პირდაპირპროპორციული დამოკიდებულება, მარტივი სათქმელია, რომ ზედაზენის ლუდი მეტწილად საშუალო სოციალური ფენისთვისაა გათვლილი.

ტექნოლოგიური ფაქტორები – ჯერ-ჯერობით ზედაზენი მკაცრაც მიჰყვება თანამედროვე ინოვაციებს და მათი თქმით ლუდის ჩამოსხმა ევროპული თანამდროვე დანადგარებით ხდება შესაბამისად ამ განხრით ქართული ლუდის კომპანიას პრობლემა არ აქვს.

სამართლებრივი ფაქტორები – აქ იგულისხმება ძირითადად დისკრიმინირებული კანონები, ან კანონები მომხმარებლების უფლებების დაცვის შესახებ. დიახ, საქართველოს ნამდვილად აქვს მიღებული კანონი მომხმარებელთა უფლებების დაცვის შესახებ, შეგახსენებთ, რომ კანონი მიღებულ იქნა საქართველოს პარლამენტის მიერ 1996 წლის 20 მარტს. ის არ მიეკუთვნება ორგანულ კანონებს, არის ჩვეულებრივი კანონები და მოიცავს შესაბამის მუხლებსა და პუნქტებს.

გარემო ფაქტორები – ამჟამინდელ გარემო ფაქტორად შეიძლება ჩაითვალოს კორონა ვირუსი, რომელიც არა მხოლოდ ზედაზენის, არამედ უმაღლესი დონის საერთაშორისო ბრენდებსაც კი ზიანს აყენებს.

ასეთი იყო ჩემს მიერ ჩატარებული ქართული ლუდის კომპანიის მაკრო-გარემოს PESTEL-ანალიზი.

კომპანია „ზედაზენი“ ფილიპ კოტლერისა და მაიკლ პორტერის თეორიების მიხედვით

ჩემი სუბიექტური აზრით, რამდენადაც არ უნდა ჩავუღრმავდეთ „ქართული ლუდის კომპანიის“ მარკეტინგს, ფილიპ კოტლერისა და მაიკლ პორტერის თეორიების გარეშე ჩვენი მსჯელობა არ იქნება ფუნდამენტური. მენეჯმენტის გურუდ წოდებულს და ჩემთვის მისაბაძ ადამიანს, ფილიპ კოტლერს ეკუთვნის პოპულარული წიგნი „10 მომაკვდინებელი ცოდვა მარკეტინგში”. მოდით განვიხილოთ ამ წიგნის მიხედვით „ქართული ლუდის კომპანია“. როგორც წიგნის სათაურიდან ჩანს, მასში გამოკვეთილია კომპანიებისთვის 10 მომაკვდინებელი ცოდვა მარკეტინგში, რომელთა არსებობა ძალიან სახიფათოა კომპანიებისთვის. პირველი მომაკვდინებელი ცოდვა- კომპანია ნაკლებ ყურადღებას აქცევს ბაზარს და ნაკლებად ორიენტირებულია მომხმარებელზე(მარკეტინგული სიბეცე). აღსანიშნავია, რომ „ზედაზენს“ მსგავსი საქციელი არ ახასიათებს, რადგან როგორც ზემოთ მოგახსენეთ მან ლიდერობა მოიპოვა ქართული ლუდის ბაზარზე. ბაზრის გარდა „ზედაზენი“ არც მომხმარებლებს აკლებს ყურადღებას, რადგან მგონი ყველას ახსენდება მისი კრეატიული რეკლამები, რომლებიც არამგონია რომელიმე მომხმარებელს ოდესმე დაავიწყდეს( მაგალითად ლუდი „რაგნარი“-ს). მეორე მომაკვდინებელ ცოდვად მარკეტინგში ფილიპ კოტლერი თვლის სიტუაციას, როდესაც კომპანიას არ ესმის თავისი სამიზნე აუდიტორიის. საგულისხმოა, რომ „ზედაზენს“ არც ეს ახასიათებს, რადგან როგორც ზემოთ აღვნიშნე მისი მარკეტინგული სამიზნე მართლმადიდებელი ქართველებია, ხოლო მათი რომ არ ესმოდეს არც „ზედაზენს“ დაარქმევდნენ თავიანთ ნაწარმს. მესამე მომაკვდინებელ ცოდვად მარკეტინგში კონკურენტების განსაზღვრის და კონტროლის უნარის არქონა ითვლება. ლუდსახარშ „ზედაზენს“ საკმაოდ გამოკვეთილად ჰყავს განსაზღვრული მისი კონკურენტები, ეს მის მიერ გამოქვეყნებულ ემისიის პროსპექტში ნათლად ჩანს:“ კომპანიის გარდა ქართულ ლუდის ბაზარზე რამდენიმე მსხვილი მწარმოებელი მოღვაწეობს“, -წერია ემისიის პროსპექტში და სათითაოდაა ჩამოთვლილი კონკურენტები (კომპანია”, 2018). მეოთხე ცოდვად კოტლერს მიჩნეული აქვს კომპანიის არასწორად წარმართული ურთიერთობა დაინტერესებულ პირებთან. შეგახსენებთ, რომ „ქართული ლუდის კომპანიაში“ 70 მილიონი ევროა ინვესტირებული. დავფიქრდეთ ამ რაოდენობის თანხა იქნებოდა ინვესტირებული, „ქართული ლუდის კომპანიას“ რომ დაინტერესებულ პირებთან ურთიერთობა არ შეეძლოს? ზემოთ ხსენებული წიგნის თანახმად მარკეტინგში მეხუთე მომაკვინებელ ცოდვაა, როცა კომპანია არ ეძებს ახალ შესაძლებლობებს. გავიხსენოთ, რომ ლუდსახარშმა „ზედაზენმა“ თავისი პროდუქტი ექსპორტზე გაიტანა და მას ბაზრის გაზრდა დღემდე სურს, შესაბამისად მას არც ეს მარკეტინგულად არასწორი საქციელი არ ახასიათებს. მეექვსე და მეშვიდე ცოდვებად სავაჭრო სტრატეგიების ნაკლი და დაგეგმარების ეტაპების არასწორად განხორციელებაა მიჩნეული. ეჭვი მეპარება, რომ ზედაზენს მხოლოდ 9 წელიწადში ბაზრის წილის სიდიდით პირველობისთვის მიეღწია მარკეტინგულ და სავაჭრო სტრატეგიას არასწორად, რომ გეგმავდეს. მერვე ცოდვად ფილიპ კოტლერმა თავის წიგნში მიიჩნია კომპანია, როდესაც ის არ ცდილობს ძლიერი ბრენდის შექმნას. ამაზეც იგივენაირად, მაგრამ რიტორიკული კითხვით გავცემ პასუხს. „ზედაზენი“ ძლიერი ბრენდის შექმნას, რომ არ ცდილობდეს ბაზრის წილის უდიდეს ნაწილს დაიკავებდა? რა თქმა უნდა სიძლიერე ხომ სწორედ ბაზრის წილის სიდიდეშია. მეცხრე ცოდვა – მარკეტინგის განყოფილების ცუდი ორგანიზებულობა ხელს უშლის ეფექტურ მარკეტინგულ კამპანიას. ფაქტი ერთია მხოლოდ გამართლება ვერ იქნებოდა ლიდერობის საწინდარი, ცხადია მის ლიდერობაში მის მარკეტინგულ გუნდს დიდი წვლილი მიუძღვის. საბოლოოდ მივედით მეათე მომაკვდინებელ ცოდვამდე მარკეტინგში. კოტლერის წიგნის თანახმად, მეათე ცოდვაა, როცა კომპანია არ იღებს მაქსიმალურ სარგებელს ახალი ტექნოლოგიებისგან, მაგრამ ამაზე საუბარი ზედმეტია, რადგან ზედაზენის ტექნოლოგიურ ფაქტორებზე უკვე ვისაუბრე PESTEL ანალიზში.

როგორც ზემოთ აღვნიშნე, მხოლოდ ფილიპ კოტლერის თეორიით ვერ შემოვიფარგლებით. მაიკლ პორტერი ცნობილია თავისი თეორიებით და ფილიპ კოტლერის მსგავსად ჩემთვის დიდად პატივსაცემი და მისაბაძი პიროვნებაა. ამ შემთხვევაში მინდა მოვიყვანო მისი კონკურენტული უპირატესობის თეორია, ამით კი თქვენ, ჩემს მკითხველს, დაგიმტკიცოთ „ქართული ლუდის კომპანიის“ კონკურენტული უპირატესობა ქართულ ბაზარზე. მაიკლ პორტერის თეორიის თანახმად, ბაზარზე პოზიციონირებისთვის არსებობს სამი ძირითადი გზა: დაბალი ფასებით, დიფერენცირებით და ფოკუსირებით. ახლა დავფიქრდეთ და ეს თეორია ლუდსახარშ ზედაზენს დავუკავშიროთ. ფაქტია, რომ ზედაზენი ინარჩუნებს დაბალ ფასებსაც, აქვს საკმაოდ დიფერენცირებული პროდუქციაც(რაც ზემოთ აღნიშნული მაქვს) და გააჩნია ფოკუსირების სტრატეგიაც, რომელიც იმაში გამოიხატება, რომ მის მიმართ გამოკითხულთა 84% პოზიტიურად არის განწყობილი ანუ ხალხს ეს პროდუქტი უყვარს, ფოკუსირების სტრატეგიაც იმაზეა დაყრდნობილი, რომ კომპანიამ მომხმარებელს საკუთარი პროდუქტი შეაყვაროს.

ჩემი აზრით, არა მხოლოდ „ქართული ლუდის კომპანიას“ არამედ ქართველ ერს საამაყო აქვს, რომ საქართველოში მსგავსი კომპანია არსებობს და თავისი წვლილი შეაქვს საქართველოს მწარმოებლურობაში.

კომპანია „ზედაზენის“ არქეტიპები

დიახ, ჩვენ ერთად დავამტკიცეთ, რომ „ზედაზენს“ სწორი მარკეტინგული ხედვა, სტრატეგია გააჩნია, მაგრამ დავსვამ კითხვას, ეს საკმარისია კომპანიისთვის? კომპეტენტური ადამიანები ალბათ გამცემდით პასუხს რა თქმა უნდა არაო. დიახ გეთანხმებით. იმისთვის, რომ კომპანიამ არა მხოლოდ ბაზარზე მიაღწიოს წარმატებას, არამედ მოიპოვოს აღიარება და სახელი, ამისთვის საჭიროა მან დიდი ყურადღება მიაქციოს ბრენდინგს. ბრენდინგი არის ის, რაც ჩვეულებრივ პროდუქტს ბრენდად ქმნის. რა თქმა უნდა ზემოთ ხსენებულ პატივსაცემ ადამიანებთან ერთად არც კარლ გუსტავ იუნგი და მისი თეორია გამომრჩენია. მოდით ახლა გადავიდეთ არქეტიპული ბრენდინგის თეორიაზე და ვეცადოთ ამ თეორიით განვსაზღვროთ „ქართული ლუდის კომპანია“(ანუ „ზედაზენი“). ამ თეორიის მიხედვით არსებობს 12 არქეტიპი:შემოქმედი (THE CREATOR), მეამბოხე (THE OUTLAW), გმირი (THE HERO), უდანაშაულო (THE INNOCENT), შეყვარებული (THE LOVER), ბრძენი (THE SAGE), მკვლევარი (THE EXPLORER), ჩვეულებრივი (THE REGULAR), მმართველი (THE RULER), კლოუნი (THE JESTER), მზრუნველი (THE CAREGIVER), ჯადოქარი (THE MAGICIAN). სათითაოდ ამ არქეტიპების ჩამოწერა ჩემი აზრით არარელევანტური საქციელია ჩემი მხრიდან, ამიტომ ჯობს უშუალოდ „ზედაზენზე“ ვკონცენტრირდეთ, დავფიქრდეთ და მის პროდუქციას შეუსაბამოთ არქეტიპები.

გმირი (THE HERO)

გმირის არქეტიპი ძალიან კარგად ერგება ლუდ „რაგნარს“, რადგან „რაგნარის“ რეკლამა ხალხს მოუწოდებს გამბეოდაობისკენ და იმისკენ, რომ გაბედონ და ეს ლუდი გასინჯონ, რის შემდეგაც ცხოვრებაშიც გამბედავები იქნებიან. „რაგნარი“ იმ პროდუქტების ჯგუფს მიეკუთვნებიან, რომლებიც საკუთარ ღირსებას იცავს.

უდანაშაულო (THE INNOCENT)

გამომდინარე იქიდან, რომ უდანაშაულო ოპტიმისტი და პოზოტიური ბრენდია, რომლის მთავარი შესაძლებლობა ბედნიერების შეგრძნებაა, ალბათ „ზედაზენის“ ნაწარმიდან თქვენც ჩემსავით წვენი „ჩერო“ გაგახსენდათ. „ჩეროს“ სლოგანი ყოველთვის იყო „არ შეაჩერო ბედნიერება!“ შესაბამისად გასაკვირი არაა ის ფაქტი, რომ ის არქეტიპებს შორის უდანაშაულოს მიეკუთვნება.

მკვლევარი (THE EXPLORER)

ამ არქეტიპზე ცოტა ფიქრი დამჭირდა, მკვლევარს ხომ ახალი თავგადასავლები სურს. თუმცა მალევე მივხდი „ზედაზენის“, რომელი პროდუქტია მიეკუთვნებოდა ამ არქეტიპს. გავიხსენოთ ცივი ჩაი – „გურიელის“ აღწერა, რომელსაც „ზედაზენის“ მთავარ ვებ-გვერდზე ვაწყდებით:“თუ ცნობისმოყვარეობა გიღიტინებს, ახალი აღმოჩენები და სამყაროს ნაირფერობის შემეცნება გწყურია, შემოქმედებითი ხუშტურები გაქვს ან უბრალოდ ძალიან გცხელა, ცივი ჩაი დალიე!“ მარტივი მისახვედრია, რომ ეს პროდუქტი არქეტიპული ბრენდინგით მკვლევარია.

ჩვეულებრივი (THE REGULAR)

ალბათ თქვენც მიხვდებოდით, რომ ამ არქეტიპს ლუდი და ლიმონათი „ზედაზენი“ მიეკუთვნება. ისინი არაფრით გამორჩეული, გემრიელი სასმელებია, რომლებმაც შეძლეს და კონკურენტულ ქართული ლუდისა და ლიმონათის ბაზარზე განვითარდნენ.

აღსანიშნავია, რომ ამ ბრენდთან დიდი გამოცდილება მაკავშირებს, ჩემი კომპეტენციიდან გამომდინარე ვერ ვნახე ფუნდამენტური მიზეზები, რომელთა წყალობითაც შემეძლო მისი სხვა რომელიმე პროდუქტი დამეკავშირებინა სხვა არქეტიპებთან. თუმცა ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მე აქ გავჩერდები!! განა მარტო დიფერენცირებული პროდუქციის შეფასება შეგვიძლია არქეტიპული ბრენდინგით? რა თქმა უნდა არა. მოდით კომპანია „ზედაზენს“ სისტემური მიდგომით შევხედოთ და ამ შემთხვევაში თვითონ ბრენდი მიუსადაგოთ, რომელიმე არქეტიპს. ამ შემთხვევაში, რა თქმა უნდა, „ზედაზენი“ შეგვიძლია მივაკუთვნოთ ჩვეულებრივს. რატომ მიუსადაგე ამ არქეტიპს? სანდოობა და პრაქტიკულობა ხომ ამ ბრენდისთვის პირველ ადგილას დგას.

დასკვნა

რისი თქმა შემიძლია „ქართული ლუდის კომპანიაზე“ ? საბოლოო ჯამში შემიძლია თამამად ვთქვა, რომ კომპანია ზედაზენი არის ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული კომპანია ქართული ლუდის ბაზარზე და როგორც გამოჩნდა საუკეთესოც. მას მომხმარებლებში მოპოვებული აქვს ნდობის ფაქტორი, რაც კიდევ უფრო დიდ პოტენციალს უხსნის. კომპანიის სიძლიერეს ხაზს უსვამს ექსპორტზე საკმაოდ დიდი მოცულობის პროდუქციის გატანის ფაქტიც. ალბათ მკითხავთ რას შეიძლება მივაწეროთ მისი წარმატება? გამართლებას? რა თქმა უნდა არა. ამ კომპანიის წარმატება პირველ რიგში განაპირობა მსხვილმა დაფინანსებებმა, როგორც ფინანსური რესურსის მოზიდვის წყარომ, ასევე უსიტყვოდ ვერ დავტოვებთ ამ კომპანიის ფასეულობათა ჯაჭვის ანუ სხვადასხვა დეპარტამენტების მონდომებულ მუშაობას ისეთი ფასეულობის განმაპირობებელ საქმიანობებში, როგორებიცაა პროდუქტის დიზაინი, წარმოება, ბაზარზე განთავსება, მიწოდება და პროდუქტის მხარდაჭერა. იმის გათვალისწინებით, რომ კომპანიის წარმატება დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად კარგად ახერხებს თითოეული დეპარტამენტი მყიდველისთვის ამ ფასეულობების შემატებას და რამდენად კოორდინირებულია სხვადასხვა დეპარტამენტის საქმიანობა, კომპანია ზედაზენს ნამდვილად ძლიერი და კოორდინირებული ფასეულობათა ჯაჭვი გააჩნია, რადგან ისინი შესანიშნავად მართავენ კომპანია ზედაზენი მარკეტინგულ კომპლექსს. თუმცა, ჯერ საქართველო TOP ლუდების მწარმოებელ ქვეყნებში არ შედის. ამის პირველი მიზეზი ისაა, რომ „ზედაზენი“ ჯერ კიდევ ვითარდება და ჯერ არ მიუღწევია შესაბამისი დონისთვის როგორც მას, ისევე სხვა ქართულ ბრენდებს. პირადად ჩემი სუბიექტური აზრია, რომ განვითარდებიან, მაგრამ ამისთვის საჭიროა ჩვენც ხელი შევუწყოთ. ამიტომ, ნუ დაელოდებით ხვალიდნელ დღეს, ვინც ლუდის მოყვარული ხართ უბრალოდ გასინჯეთ „ზედაზენი“-“აბა რა!“

გამოყენებული წყაროები

“ზედაზენი”. (2018). ისტორია. მოპოვებული “ზედაზენი”: https://flash. geobeer. ge/ka/page/show/1-დან

georgia, b. m. (2020 წლის 20 august ). ლუდის ინდუსტრიიდან მედიაში გაშუქებული სიახლეების მიხედვით სს “ქართული ლუდის კომპანია” ლიდერობს. მოპოვებული business media georgia: https://bm. ge/ka/article/ludis-industriidan-mediashi-gashuqebuli-siaxleebis-mixedvit-ss-quotqartuli-ludis-kompaniaquot-liderobs-/62394-დან

კომპანია”, ს. ს. (2018 წლის 17 დეკემბერი). ემისიის საბოლოო პროსპექტი. მოპოვებული GEORGIAN STOCK EXCHANGE: https://gse. ge/upload/Final_Prospectus_GBC_1a68ea1b. pdf-დან

მღებრიშვილი, ვ. (2020 წლის 12 october). „რომ არა პანდემია ექსპორტი 2-ჯერ დიდი იქნებოდა“ – „ზედაზენმა“ საექსპორტო ბაზრები გააფართოვა. მოპოვებული BUSINESS MEDIA GEORGIA: https://bm. ge/ka/article/rom-ara-pandemia-eqsporti-2-jer-didi-iqneboda—zedazenma-saeqsporto-bazrebi-gaafartova/63658-დან

სააგენტო, ს. ა. (2016 წლის 18 April). 2016 წელს „ზედაზენი“ ექსპორტის ზრდას პროგნოზირებს. მოპოვებული საქართველოს ახალი ამბების სააგენტო(GEORGIAN NEWS AGENCY): https://ghn. ge/news/151983-2016-tsels-zedazeni-eksportis-zrdas-prognozirebs-დან

სამსახური, ს. ს. (2021). ხელფასები. მოპოვებული საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური: https://www. geostat. ge/ka/modules/categories/39/khelfasebi-დან

[1] კომპიუტერული თამაშების პროფესიონალი მოთამაშე